Σάββατο 13 Απριλίου 2013

ΤΑ ΠΗΓΑΔΙΑ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ



ΤΑ ΠΗΓΑΔΙΑ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
 
 Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης
ΎΔΩΡ: Σημάδια του νερού στον τόπο και στο χρόνο 


Μιχαήλ –Άγγελος  Δερμιτζάκης
Βασίλης  Ευαγγελόπουλος

Για αιώνες το νερό, ένα στοιχείο της φύσης, κυλούσε ελεύθερα έξω από τα
σπίτια μας, σε πηγές, φρέατα, κρήνες και πηγάδια
.  Το νερό στα πηγάδια έτρεχε συνεχώς. Στην πιο απλή τους μορφή ήταν μόνον ένας κρουνός (σιουλνάρ'). Το επόμενο βήμα ήταν η ενσωμάτωση του κρουνού σε τοίχο και η τοποθέτηση της λεκάνης (γούρνας). Στην πιο σύνθετη μορφή ήταν περίτεχνα κτίσματα με επιγραμματικές πλάκες. Δίπλα σε πολλά πηγάδια υπήρχαν πλατάνια, άλλο χαρακτηριστικό στοχείο της γειτονιάς.

Η κατασκευή των πηγαδιών αρχίζει γύρω στα 1700 και διατηρούνται μέχρι τη δεκαετία του 1940. Η Κοζάνη υδροδοτήθηκε το 1938, αλλά η χρήση των πηγαδιών διατηρήθηκε και αργότερα, ύστερα από την Κατοχή, γιατί δεν είχε ετοιμαστεί όλο το δίκτυο και το νερό της Ερμακιάς δεν επαρκούσε. Μετά την Κατοχή τα πηγάδια χάνουν τη ζωντάνια τους, την πρακτική τους σημασία,τους ανθρώπους τους. Εμπόδιζαν κιόλας και στη χάραξη των καινούργιων δρόμων ή περικλείονταν μέσα σε οικόπεδα. Το νερό όταν μπήκε στα σπίτια μας,σταμάτησε να είναι πολύτιμο. Εγκαταλείφθηκαν τα πηγάδια, τα πλατάνια κόπηκαν, τα νερά στέρεψαν ή χύθηκαν σε υπονόμους και σπαταλήθηκαν. Η καταστροφή των πηγαδιών έγινε σταδιακά μέχρι και τη δεκαετία του 1970 και η οριστική εξάλειψή τους με τους σεισμούς του 1995, όταν γκρεμίστηκαν τα τελευταία παλιά σπίτια και ανοίχτηκαν οι νέοι δρόμοι. Σώθηκαν μόνον όσα έτυχαν της προστασίας των ανθρώπων. Σήμερα υπαρχει  μόνο τ' Νιούλ' του πηγάδ' είναι σε χρήση και αυτό χάρη στη δυναμική επέμβαση των ανθρώπων της γειτονιάς, όταν πήγαν να το χαλάσουν.Κι όμως τα πηγάδια μέσα στην πόλη ήταν το κομβικό σημείο κάθε γειτονιάς, αναπόσπαστο στοαείο της. Εκεί ήταν το σημείο συνάντησης και κοινωνικής συνεύρεσης των κατοίκων της γειτονιάς, κυρίως των γυναικών, ένα είδος ξεκούρασης, αναψυχής, ο "χατάς".



Τα πηγάδια της Κοζάνης αναλυτικά ήταν:


Α. Πηγάδια εντός του οικισμού


1.Του πηγάδ’ Καλλιρρόη. Στην περίφραξη του Δεσποτικού, οδός Χ.Μεγδάνη. Το όνομά του το πήρε από την πηγή - κρήνη Καλλιρρόη στην αρχαία Αθήνα.
2. Του πηγάδ’ στα Χασαπλιά. Μέσα στα παλιά χασαπλιά με σιντριβάνι και πλατάνι. Πίσω απ' τη σημερινή Δημοτική Βιβλιοθήκη.
3. Τ’ Δημουξέν' του πηγάδ’ Στην οδό Μ. Αλεξάνδρου, στα πρώην (μέχρι 2002) ΚΤΕΛ. Ήταν απ' τα πηγάδια που δόθηκαν αργότερα σε χρήση.
4. Τ' Μπιρέτα ή τ' Ρακά του πηγάδ’. Πίσω απ' το παλιό ταχυδρομείο στο σπίτι του Ρακά., με πλατάνι που υπάρχει ακόμα. Οδός Σαρανταπόρου.
. 5. T’ Koυμούσ’ του ,πηγάδ’. Mεγάλο πηγάδι, με μεγάλη περιοχή εξυπηρέτησης. Στην οδό Μ. Αλεξάνδρου, απέναντι απ' το, τότε, μπακάλικο του Παγούνη.
6. Τ' Τζέτζ’ του πηγάδ'. Στην οδό Μ. Αλεξάνδρου, στην πλατεία 25ης Μαρτίου (Αλώνια).
7. Τ' Τιούλ '(;) του πηγγάδ'. Έξω από το νότιο περίβολο του Άι-Γιώργη. Με ποτίστρα.
8 Τ' Νιούλ’ του πηγάδι.. Στην ταβέρνα ‘Πλάτανος’ με δυο μεγάλα πλατάνια. Οδός Νιούλη. Το μοναδικό που υπάρχει σήμερα.
9. Του πηγάδ' σ'ν Αϊνάργυαρ'. Κορυφαίο πηγάδι, στην περίφραξη της εκκλησίας και με πλατάνι. Μεγάλη νερομάνα με πολλά νερά. Τροφοδοτούσε και άλλα πηγάδια.

Οκτώ πηγάδια στην οδό Π. Μελά:
10. του πηγάδ'. Στο τέλος (βόρεια) της οδού Π. Μελά. Ανεβαίνοντας αριστερά στο στενό (πάροδος Π. Μελά).
11. Τ' Καρακλάν' του πηγάδ'. Στην οδό Π. Μελά, ανεβαίνοντας δεξιά. Με πλατάνι.
12. Τ' Βαρδάκα του πηγάδ'. Στην πλατεία Π. Μελά, όπου και ο φανός. Στο σπίτι του Βαρδάκα. Κοντά στην οδό Π. Μελά.
13. Τ' Κουτσιμάν' του πηγάδ'. Στα Κουτσ'μανάθκα, οδός Αναστασίου Στάμκου. Κοντά στην οδό Π. Μελά.
14. Του πηγγάδ' στ'ς Καρές. Στην οδό Π. Μελά, ανεβαίνοντας αριστερά. Στην πλατεία Παπαγιάννη.
15. Τ’ Άυλιώτ' του πηγγάδ'. Στην πλατεία και οδό Αυλιώτη. Κοντά στην Π. Μελά. Με πλατάνι.
16. Τ' Κυρ-Νάνν' του πηγάδ’. Απ' τα γνωστότερα πηγάδια. Στην οδό Ρ.Φεραίου,κοντά στην Π. Μελά, ανεβαίνοντας αριστερά.
17. Του πηγάδ' στου Στιαρουπάζαρου. Στη μικρή πλατεία που ήταν το στιαρουπάζαρου, το μονοπώλιο. Κοντά στην Π. Μελά.
18. ….του πηγάδ’ του Έξω απ' τη βορειοανατολική είσοδο του αρχοντικού Σακελλάριου - Πασχαλίδη. Στο σπίτι του Τζάκα. Οδός Κ. Παλαιολόγου.
19. …. του πηγάδ’. Κοντά στο ίδρυμα 40 Μάρτυρες. Στο σπίτι του Καπιτζόγλου, στο Εργατικό Κέντρο. Οδός Ιαφειράκη και Ναούσης.
20. Τ' Πιτέν' του πηγάδ’. Έξω απ'το γραφείο του Γκρίμπα. Στην είσοδο της συνοικίας Βλάχ'κα. Γωνία κεντρικού δρόμου Ειρήνης και Μουράτη. Λίγο πιο πέρα, στον κεντρικό δρόμο, υπήρχε πλατάνι, έξω απ' το βιβλιοπωλείο του Τσιαρτσιώνη.
21. …. του πηγάδ’ Έξω από την είσοδο του 30ου και 4oυ Δημοτικού. Μεταξύ των σπιτιών Σακελάρη και Ρώμπαπα, όπου είναι σήμερα το Ωδείο. Γωνία οδών Γκοβεδάρου και Μούκα.
22. Τ' Φίλ 'πα ή τ' Μανιό του πηγάδ’. Στο πλάι του σπιτιού τ'ς Λιάγκας (Χατζήνας). Με πλατάνι. Πλατεία Γεωργ. Τιάλου. Συμβολή οδών Δημοκρατίας και Φον Κοζάνη.
23. Τ' Γκουρτσούλ' του πηγάδ’. Στο σπίτι του Γκουρτσουλη στην οδό Ioυστινιανού. Κοντά στην οδό Δημοκρατίας.
24. Τ'ς Μπινιώς του πηγάδ'. Γνωστότατο πηγάδι με επίγραμμα. Από τα τελευταία εναπομείναντα, αλλά χωρίς νερό. Οδός Ολυμπίου Γεωργάκη και Επισκ. Βενιαμίν. Μάλλον είναι το πηγάδι στη συνοικία Ζοόβλια με το επίγραμμα που αναφέρει ο Λ. Παπασιώπης.
25. Τ' Κουκουμπέσ', του πηγάδ'. Κοντά στο σπίτι του Τσιτσελίκη, έξω απ’ τις «γυναικείες φύλακες» , πίσω απ το σπίτι του Λαλόπουλoυ. Με το καλό νερό. Οδός Καστοριάς και Ερ. Ντυνάν.

Δέκα πηγάδια στη Σ’κρκα:
26. Τ' Γκαγκή του πηγάδ’. Πλάι απ' το σπίτι του Παπασιώπη, μπροστά στο σπίτι του Γκαγκή. Γωνία οδών Λ. Παπασιώπη και Αετορράχης.
27. Τ'ς ΣΧρκας του Πηγάδ’. Πηγάδι με πολό νερό και με 2 κρουνούς εκατέρωθεν. Με πλατάνι. Στη γωνία των οδών Μερκ. Κυρατσού και Αετορράχης.
28. Τ' Μάτσ' του Πηγάδ’. Στην οδό Ηπείρου.
29. Του Πηγάδ’ στα Λουτρά. Δίπλα από την είσοδο των λουτρών (Λαογραφικό Μουσείο) . Στην οδό Ιων. Δραγούμη.
30. του Πηγάδ’. Στη γωνία των οδών Δημοκρατίας και Π. Χαρίση.
Το νερό του το έριξαν στον υπόνομο.
31. Τ'Λάτσκ' του Πηγάδ’. Γνωστό πηγάδι που σηματοδοτούσε και τη γειτονιά. Γωνία των οδών Π. Χαρίση και Τριανταφυλλίδη.
32. ….του πηγάδ’. Απέναντι από το μύλο του Χασάπη. Εκεί που είναι σήμερα η παιδική χαρά. Οδός Πίνδου.
33.Τ' Μέμου του πηγάδ’ . Μεγάλο πηγάδι με πολύ νερό, απέναντι απ’ το
φούρνο τ' Κώτσιου τ'ς Ματιούκους. Οδός Βίτσι.
34. Τ' Τιάλ’ του πηγάδ’. Στην οδό Γ. Τιάλιου.
35. Τ' Γκαντιά ή τ' Κόμπ' του πηγάδ’. Στον παλιό λάκκο. Στην οδό Ζ. Γιαχνίκα.
36. Τ' Γκουργκόλ’ του πηγάδ'. Στο Δρίζειο. Στην οδό Κων. Δαβάκη. Γχουργκόλτς ήταν το παρατσούκλι του Δρίζη.
37. Του πηγάδ' στου Κυραμαργιό. Γνωστότατο πηγάδι με πολύ και καλό νερό. Απέναντι απ' το εξοχικό του Καραδήμου έξω απ' το σπίτι του Γκούντα. Οδός Κων. Δαβάκη.
38. ….του πηγάδ'. Από την κάτω πλευρά του σπιτιού Γκούντα του πηγαδιού τ' Kυραμαργιού. Οδός 3ης Σεπτεμβρίου.
39. του πηγάδ'. Στην παλιά Ασφάλεια με ποτίστρα. Κοντά στα δύο προηγούμενα πηγάδια. Εκεί που είναι σήμερα το άγαλμα.
40. Τ' Τζαμάρας του πηγάδ'. Στην ανηφόρα της συνοικίας Τζαμάρα, δίπλα στο φούρνο τ' Καρακούλα. Οδός Αμμούδας.
41. Τ' Τσιαϊρ' του πηγάδ'. Γνωστό πηγάδι με επίγραμμα. Στη συμβολή των οδών Χ. Μεγδάνη και Τράντα. Μάλλον είναι του πηγάδ' στα Μπουντανάθκα που αναφέρει ο Λ. Παπασιώπης.
42. Τ' Νικόλα του πηγάδ’. 60-70 μέτρα πιο πάνω, στην οδό Χ. Μεγδάνη, δίπλα απ' το μπακάλικο του Νικόλα τ'ς Μαλαματής. Στο σπίτι του Φόρη.
43. Τ' Τσιπότ’ ή τ'ς Μπούλιους του πηγάδ’. Απέναντι από το αρχοντικό Αρμενούλη, μεταξύ των σπιτιών Τσιπότη και Μουστάκα. Γωνία των οδών Τακιατζήδων και Αρμενούλη.
44. ….του πηγάδ’. Νότια του Μισκιάθκου, κατεβαίνοντας δεξιά, έξω από το σπίτι του Τριαντ. Τριανταφύλλου. Οδός Δ. Αργυριάδη και Κ. Παλαμά.
45. Τ'ς Γιτιάς του πηγάδ’. Πηγάδι με πολύ νερό και με μεγάλη περιοχή εξυπηρέτησης. Στην πλατεία Γιτιάς στην οδό Γ. Τιόλη.
46. ….του πηγάδ’. Μέσα στο Ε’ Δημοτικό, στο Γυμνάσιο Θηλέων.
47. Τ'ς Βλάχας του πηγάδ’. Στους μπαχτσέδες κάτω και κοντά στην οδό Γκέρτσου. Γλυφό, στυφό, μη πόσιμο, αλλά παγωμένο με δεξαμενή για πότισμα. Οδός Πλαταιών.
48. ….του πηγάδ’. Στο σπίτι του Καγιάνη, γωνία των οδών Γκέρτσου και Ολύμπου.
49. Τ' Κλη του πηγάδ’. Έξω (και μέσα) στου Κλη το μπαχτσέ. Στην οδό Ολύμπου.
50. Του πηγάδ’ στου Μισκιάθκου. Στη βόρεια πλευρά του Μισκιάθκου. Με σιντριβάνι. Οδός Ρ. Κοντορούση.
51. Τ' Λασσάν' - Τ' Δρίζ' του πηγάδ’. Στο σπίτι του Λασσάνη στο Μισκιάθκου. Γωνία των οδών Ολύμπου και Αρχελάου.
52. Του Χατζηγιανάθκου του πηγάδ’. Κοντά στα Χατζηγιανάθκα, κοντά στο σπίτι του Βλιαγκόφτη. Οδός Αρχελάου.
53. Του Γιουφτ'κου του πηγάδ’. Έξω από του Ν. Πάλλα το σπίτι, με το
χαρακτηριστικό καβάκι και κάτω ένα κομμένο κορμό δένδρου όπου καθόντουσαν. Γωνία των οδών 11 ης Οκτωβρίου και Θερμοπυλών.
54. ….του πηγάδ’. Στην αρχή της Φαρδιόστρατας, 10-20 μέτρα παρακάτω απ' του Γιούφτ'κου του πηγάδ'. Με σιντριβάνι και πλατάνι.
. Οδός Αριστοτέλους.
55. ….του πηγάδ’. Στο τέλος της οδού Π. Μελά προς την Αγία Παρασκευή. Στην αλάνα, δίπλα στο ρέμα. Με ποτίστρα.



Οι Νερόμυλοι της Κοζάνης 
Ο νερόμυλος είναι η πρώτη μηχανή παραγωγής έργου που κατασκεύασε ο άνθρωπος με τη χρήση φυσικής, ήπιας και ανανεώσιμης πηγής ενέργειας. Με τη δύναμη που δημιουργεί η πτώση του νερού από ψηλά ή η ροή του και με τη βοήθεια του τροχού, εφεύρεση που άλλαξε την ανθρώπινη ιστορία, κινήθηκαν απλές και στη συνέχεια πολύπλοκες μηχανές, που κάλυψαν τις περισσότερες ανάγκες των προβιομηχανικών κοινωνιών, αντικαθιστώντας στις πρώιμες μηχανές την ανθρώπινη ή ζωική δύναμη (χειρόμυλοι και ζωόμυλοι), κινητήριες δυνάμεις πριν το νερό και τον αέρα.

Η ύπαρξη νερόμυλων στο Βελβεντό αναφέρεται από τον Γάλλο περιηγητή Πουκεβίλ στο ταξίδι του στην Ελλάδα το έτος 1824.  Ο Πουκεβίλ αναφέρει πως είδε τρεις μύλους για λινέλαιο, βαμβάκι, σουσάμι και άλλους μύλους μέσα στο Βελβεντό.
Μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα λειτουργούσαν στο Βελβεντό περίπου σαράντα (40) νερόμυλοι που χρησιμοποιούσαν το νερό των ρεμάτων τα οποία ξεκινούσαν από τα Πιέρια (Λάφιστα, Ξερόλακκας, κ.α.).
Σήμερα το νερό δεν τρέχει με την ίδια ορμή ούτε στην ίδια ποσότητα.  Εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις οι περισσότεροι μύλοι δεν υπάρχουν σήμερα πια ούτε σαν κτίρια, αρκετοί είναι ερειπωμένοι και ελάχιστοι μένουν ακόμα όρθιοι να περιμένουν τους συντηρητές τους για να σωθούν.
Στην περιοχή Αγίας Τριάδας – Μπατάνια, σώζονται υπολείμματα τεσσάρων νεροτριβών που μπορούσαν να δουλέψουν και σαν μύλοι.  Στη διαδρομή Ξερόλακκας μέχρι Μπατάνια υπήρχαν επτά (7) νερόμυλοι ένας από τους οποίους σώζεται σε άριστη κατάσταση αφού ο Δήμος έκανε εργασίες αναστήλωσής του.  Πριν από τη θέση Ξερόλακκας υπήρχαν δύο νερόμυλοι (σήμερα δεν υπάρχει κανένας).  Από τη θέση παλιά δεξαμενή μέχρι την τοποθεσία Μπάϊκο υπήρχαν εννιά (9) νερόμυλοι.  Μόνον δύο παραμένουν όρθιοι, αλλά χρειάζονται άμεση παρέμβαση ώστε να μην πέσουν όπως οι άλλοι νερόμυλοι αυτής της περιοχής.  Ενώ σώζονται ο μύλος Γεωργάνα (Φάμπρικα) και ο μύλος Κοσμά, στις άλλες περιοχές (Μαυρή, ρέμα Γκούιμα, οικισμός, Μπλασάς, Καραΐζι, Καρακούτσ’ μύλος ή Καλογέρικος μύλος) δεν σώζεται κανένας νερόμυλος, εκτός από τον Παπαβασίλη μύλο (θέση Μαυρή).
Ο αριθμός των νερόμυλων μας οδηγεί να σκεφτούμε πως το Βελβεντό πριν από μερικές δεκαετίες ήταν κέντρο υδροκίνησης για ολόκληρη την περιοχή.  Η χρήση του νερού σαν ήπια ενέργεια δημιουργούσε ένα δίκτυο σχέσεων και ανταλλαγών, που, εκτός από την οικονομική του σημασία, είχε επίσης κοινωνικές και πολιτισμικές προεκτάσεις.
Μπατάνια στο Νομό Κοζάνης υπήρχαν μόνον στο Βελβεντό μέχρι και τελευταία οπότε έγινε κι ένα άλλο στο Χρώμιο του Μπούρινου, δίπλα στην Αιανή.  Στο Βελβεντό μέχρι το 1930 λειτουργούσαν τρία μπατάνια.  Μετά λειτούργησε κι ένα ακόμα.  Όλα τα μπατάνια λειτουργούσαν στην περιοχή Αγίας Τριάδας – Ισκιωμάτων με το νερό της Λάφιστας.  Η λάφιστα είχε πάντοτε αρκετό και καθαρό νερό κατάλληλο για πλύσιμο.




Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από τις παρακάτω πηγές:
2.    Κων/νος Σιαμπανόπουλος, Ο Νομός Κοζάνης στο χώρο και στο χρόνο. Φύση- Ιστορία- Πολιτισμός. Σύνδεσμος Γραμμάτων και Τεχνών Ν. Κοζάνης.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.